Ebrenn y'n Nos mis-Du 2015
Tags: Ebrenn y'n NosMarskernewekradyo an gernewegvacornish languageastronomy07 Nov 2015 - MawKernewek
This is a transcript of the November 2015 episode of Ebrenn y'n Nos (The Sky at Night in Cornish) which was broadcast in #248 of Radyo an Gernewegva.
Dydh da. Ottomma rann nowydh kevres "Ebrenn y'n nos" mis-Du.
An mis ma, yma an nosow hwath orth aga hirhe. Wosa an klokkys eth war-dhelergh an howlsedhes eth a-varra.
War Kalann Gwav yma'n howlsedhes (diworth Kardhinan) 1655, ha'n diwedh an mis, dhe'n 30ves, 1618. Howldrevel yw 0709 dhe'n dhalleth an mis ha 0756 dhe'n diwedh.
Yma an pedrek Pegagus hag Andromeda hwath gweladow, dell leveris vy yn mis-Hedra.
My a vynn derivas nebes a'n bagas ster Pleiades, neb yw aswonnys avel 'An seyth hwoer', po M45. Yth yw an bagas na ogas ha peswar kans ha hanter blydhen-wolow diworthyn. Yn spit an hanow, yma moy es mil sterenn y'n bagas. Yma niwl-ster dastewynnyans a-dro dhe'n ster, nagyw es dh'y weles marnasyn skeusennow hir aga diskudhans.
 |
| An Pleiades, niver 45 yn Katalog Messier. Imaj diworth Wikimedia/Digitized Sky Survey. |
 |
| Niwl-ster dastewynnyans y'n Pleiades. Imaj diworth Wikimedia/HST. |
Yma an Pleiadespoesek yn henhwedhlow lies poblow, y'ga mysk an Geltyon. An kynsa delinyans an Pleiadesusiaswonnys yw Plasenn Ebrenn Nebra ogas ha 1600 KK. Hi yw plasenn alkan gans imaj an howl ha'n loer ha nebes sterennow. Diskudhys o hi yn tre Almayn, Nebra, ha dre hwilans isotop aswonnys yw bosowr ha sten ynno a dheuth a Gernow. Paperys skrifys a-dro dhe fenten an owr (Ehser et al. 2011, Eur. J. Mineral, Vol. 23 895-910) ha'n sten (Haustein et al. 2010, Archaeometry Vol. 52 5(2010) 816-832). Gwiasva Plasenn Ebrenn Nebra dhe'n Landesmuseum für Vorgeschichte Sachsen-Anhalt.
 |
| Plasenn Ebrenn Nedra. Erthygel Wikipedia - a vynn nebonan y dreylya dhe Gernewek? Gwydheo yn hy hever yn Almaynek. |
Yn henhwedhlow Grek an Pleiadeso myrghes Atlas ha Pleione ha kowetha Artemis, a wrug bos treylys yn ster dhe dhiank rag Orion.
Rag lies henboblow, termyn an blydhen pan wrug an Pleiadesgwelys kynsa a-rag an howl yn bora o poesek y'ga kalendar.
An loer yw orth hy kwartron diwettha 3a mis-Du, loer nowydh an 11ves, kynsa kwartron 19ves ha loer leun dhe'n 25ves.
Nyns yw planetysgweladow y'n ebrenn gorthugher marnas Uran ha Neptun, yn gorthugher a-varr. Yth yns i re bell ha gwann aga splannder dhe vos gweladow dre dhewlagas noeth, mes gans map ster ha diwlagatell po pellweler y hyllons i bos gwelys. Nyns yw possybl dhe weles travythmarnas disk munys glas. Neptun yw poesek yn istori kernewek, drefenn wrug John Couch Adams o genys yn Lanest ogas ha Lanstefan yn Kernow y dhargana dre awrgrym. Yth esa an movyans Uran dihaval orth an pyth o gwaytys dre tybieth gravedh Newton. Nebonan yn Pow Frynk, Le Verrier a wrug gul an keth awrgrym yn kettermyn ha'n diskudhans y honan o gwrys yn Almayn.
Y'n ebrenn bora yma Meurth, Gwener ha Yow gweladow y'n soth-est kyns an howldrevel, ha Mergher isella y'n soth-est a-varr y'n mis ha dos ha bos anweladow ogas dhe'n howl diwettha y'n mis.
Kyn hwra New Horizonsspedya yn efander down, yma ev hwath danvonn y dhata. Ev a wrug danvonn skeusennow an loeryow Pluton: Charon, Hydra, Nix, Styx ha Kerberos.
 |
| Imaj diworth gwiasva New Horizons. |
An efanvos DAWN usi ow resegva an planet korr Keres a yn resegva isella, owth usya y jynn dhe diyskynn diworth ughelder 1470 km bys dhe 380km. Ev a wra gul skeusennow manylys anodho.
NASA a wrug kollenwel efanvos nowydh OSIRIS-REx a wra lonchya mis-Gwynngala nessa, ha mos dhe blanetik ogas dhe'n norvys, Bennu, usi 500m y vraster. An towlenn yw dhe dreyla 2 vlydhen y'n fordh dhe'n planetik, ha kavoes sampel doust ha temmigow karrek anodho, ha'y dhri dhe'n norvys arta yn 2023.
 |
| OSIRIS-REx. Gwiasva NASA yn y gever. |
ESA a wrug dewisa savle-tira rag ExoMars, an rosyell a vynnons i tira war eneb Meurth yn 2019. I a vynn hy thira yn Oxia Planum, mayth eus kanalys sygh a'n jeffa dowr yn termyn eus passyes. Mar nyns yw an efanvos parys rag lonch mis-Me nessa, y fydh delatys rag dew vlydhen dhe wortos an nessa alinyans Meurth ha'n Nor.
 |
| Rosyell ExoMars 2018. Imajys diworth Spaceflight Now/ESA. |
 |
| Savle tira yw dewisys, gans ughelder lymnys dre liwyow. |
 |
| Mars yw an lonch delatys, y hyll tira yn Oxia Planum hwath, po Aram Dorsum po Mawrth Vallis. Henn a styr 'Nans Meurth' yn Kernewek - an hanow 'Mawrth Vallis' yw kemmysk Kembrek ha Latinek. Yma lies Valles war Meurth gans hanow an planet Meurth yn lies yethow arnowydh ha hen. Yn sur yma lowr a nansow heb hanow war Veurth rag kavoes spas rag 'Meurth Vallis'. |
Bys nessa prys.