Ebrenn y’n Nos – mis-Ebrel ha mis-Me 2020
Tags: Ebrenn y'n Noskernewekradyo an gernewegvaastronomy12 Sep 2020 - MawKernewek
This is a transcript for the April/May 2020 'Ebrenn y'n Nos' piece I prepared for Radyo An Gernewegva, broadcast in #481.
An steren Betelgeuse, re wrussa gwannhe y’n misyow diwettha re klerheas arta. Yn kres mis-Ebrel, yth yw ogas dh’y splannder usadow. Nebes steronydhyon a wra tybi bos an gwannheans kawsys gans doust gwrys gans an steren ow passya a-rygdhi.
An komet ATLAS C/2019 Y4 o diskudhys 28ves mis-Kevardhu. An komet o war resegva a wra neshe dhe’n howl mar ogas ha’n planet Mergher orth diwedh mis-Me. Steronydhyon a dybas an komet ma a allsa bos gweladow gans dewlagas noeth an hav ma, mes ny vydh henna hwarvos wosa y dhe derri yn rannow yn mis diwettha.
An hanow ATLAS yw diworth an arhwithrans ATLAS, a wra usya pellwelerow robotek dhe hwithra wosa taklennow ogas dhe’n norvys a yll skwattya an nor. An hanow leun yw “Asteroid Terrestrial Impact Last Alert System”. Na wra an komet ma neshe ogas dhe’n norvys.
Kometys yw henwys wosa aga diskudhor, mes yn moyha fenowgh lemmyn yth yw hanow neb arhwithrans a-der hanow person.
Nebes steronydhyon re wrug skeusenn a wra diskwedhes nebes rannow a’n komet. Yn kettermyn an splannder gans an komet a wra dalleth lehe ha martesen an komet a wra dreylya dhe demmyn kyns drehedhes howlnesva yn mis-Me.
Yma komet arall diskudhys seulabrys, komet SWAN C/2020 F8. An hanow yw diworth hanow daffar war lester efanvos SOHO, an Solar and Heliospheric Observatory, a wra studhya an howl mes treweythyow diskudha kometys dre happ. Y hyll bos an komet ma gweladow an hav ma, martesen gans dewlagas noeth. http://astro.vanbuitenen.nl/comet/2020F8 Ev a wra neshe an howl dhe 27ves mis-Me.
An mirva LSST, an “Large Synoptic Survey Telescope” o henwys an blydhen ma a-wosa an steronydhes a vri Vera Rubin a verwis yn 2016. An mirva a vydh aswonnys avel “Vera C. Rubin Observatory”. Hi a studhyas rosellans galaksiow ha dre henna ri dustuni “mater tewl”, mater nag yw gweladow (yn gwir yw treusweladow yn le tewl) mes hwath gans effeyth gravedhek. An pellweler y honan yw gans desin nowydh tri gweder, ha gweder kynsa a 8.4 meter ha sevelys yw yn Chile. Y fydh gwel ledan dhodho, ha galladewder skeusenna oll a’n ebren pub tri nos. An arhwithrans ma a wra pesya deg blydhen, hag yn termyn ma gul 500 petabayt data.
An arhwithrans y honan yw lemmyn gelwys “Legacy Survey of Space and Time”, hag an pellweler an “Simonyi Survey Telescope” wosa Charles ha Lisa Simonyi a wrug ri arghans. Charles Simonyi a wrug oberi rag Microsoft, hag a wrug towlenna Microsoft Office.
https://astronomynow.com/2020/01/08/trail-blazing-astronomer-vera-rubin-honoured-with-observatory-naming
https://www.vro.org
https://www.lsst.org
An planetik a wrug New Horizons treusnija yn 2019 yw henwys yn soedhogel avel Arrokoth yn le 2014 MU69 po Ultima Thule. An hanow yw ger a styr "ebrenn" yn yeth Powhatan, yeth pobel teythyek yn Virginia.
An lester efanvos BepiColombo, a wrug passya an norvys. Yth yw lester efanvos Europek ha Nihonek o lonchys yn 2018 ha a wra mos yn resegva a-dro dhe Vergher yn 2025. Kales yw dhe dhrehedhes Mergher drefenn an chanj uskittredh, hag BepiColombo a dhurya termyn hir ha gul treusnijansow an planetys owth usya aga gravedh. Ev a wra treusnija Gwener yn mis-Hedra ha mis-Est 2021 ha wosa hemma hwegh treusnijans Mergher kyns mos yn resegva Mergher yn mis-Kevardhu 2025.
https://astronomynow.com/2020/03/30/scientists-plan-for-bepicolombo-fly-by-despite-coronavirus-limitations
Yth o an wrandryell ragdres NASA Meurth 2020 henwys “Perseverance” ‘Dywysygneth’ yn Kernewek.
Kynth yw ober lentheys gans an virus kurungylgh, gans NASA yma ober war Meurth 2020 ow pesya y’n termyn ma. Res yw bos an lonch ynter 17ves mis-Gortheren ha 5ves mis-Est an bledhen ma, po delatys vydh rag dew vledhen dhe’n nessa spas lonch. Desin ‘dywysygneth’ yw ogas ha desin “Curiosity” ‘tronekter’ mes rosow ‘dywysygneth’ yw nebes dyffrans yn unn waytyans aga durya gwell. Rosow ‘Curiosity’ re veu damajys gans an karregi lymm Meurth.
https://astronomynow.com/2020/04/06/perseverance-mars-rover-gets-its-wheels-as-launch-preps-continue
Byttegyns, “Curiosity” a wra hwath oberi ha seulabrys a yskynnas leder serth, ynklinys orth 31 degre.
Yma lonch an lester efanvos ExoMars delatys bys dhe 2022. Kyns an kalettrow gans an virus kurungylgh, yth esa preder a-dro dhe’n parachutys, ha ny via possybl gorfenn an ober kyns an spas lonch 2020. Ytho, an lonch yw towlennys ynter mis-Est ha mis-Hedra 2022. An wrandryell, henwys “Rosalind Franklin” a wra hwithra dustuni bewnans yn termyn eus passyes war enep Meurth.
https://astronomynow.com/2020/03/12/esa-roscosmos-delay-launch-of-exomars-2020-lander-to-late-2022
Soweth an tavenn toemmder tirell Insight war enep Meurth yw hwath stegys. Byttegyns, daffar arall war an direll yw sewenus hag a wra musuransow godhonieth.
https://astronomynow.com/2020/02/22/insight-lander-will-try-robotic-elbow-grease-to-help-stalled-heat-probe/
https://mars.nasa.gov/news/8612/mars-insight-lander-to-push-on-top-of-the-mole/?site=insight
https://mars.nasa.gov/news/8613/a-year-of-surprising-science-from-nasas-insight-mars-mission/?site=insight
keworrys wosa an podkast:
An gewer war Veurth hag usi an tirell Insight musura:
https://mars.nasa.gov/insight/weather/
Yn agan ebrenn, yma loer nowydh dhe’n 23a mis-Ebrel, kynsa kwartron 30ves mis-Ebrel, loer leun 7ves mis-Me, diwettha kwartron 14ves mis-Me, loer nowydh arta 22a mis-Me, ha kynsa kwartron 30ves mis-Me.
Yn gorthugher 25ves bys dhe 27ves, an loer gwarek a vydh yn keth rann an ebrenn ha’n planet Gwener, y’n howlsedhes.
An planetys Meurth, Sadorn ha Yow yw hwath gweladow kyns an bora. Y fydh an loer gansa ynter an 12ves ha’n 16ves mis-Me.
Yma dew gowas meteor, an Lyrids ha’n Eta Aquarids. An Lyrids yw an moyha a-dro dhe 21-22a mis-Ebrel, ha’n gwella termyn yw wosa hanternos. Yma a-dro dhe 10 dhe 15 meteor pub our, a wra mos diworth rann an ebrenn ogas dhe’n ranneves Lyra.
An kowas Eta Aquarid yw an moyha a-dro dhe 6ves mis-Me, hag an gwella termyn yw wosa hanternos keffrys. Yma semlant an meteors ma a dhos diworth sterenn y’n ranneves Aquarius. An kowas ma yw gwell yn hantergylgh soth, hag yma 20-40 meteor pub our. Yn hantergylgh north, yma a-dro dhe 10.
https://earthsky.org/astronomy-essentials/everything-you-need-to-know-lyrid-meteor-shower
https://earthsky.org/astronomy-essentials/everything-you-need-to-know-eta-aquarid-meteor-shower
https://earthsky.org/space/why-more-eta-aquarid-meteors-in-southern-hemisphere
bys nessa prys,
Davydh Trethewey
Nebes moy a-dro dhe dhiwedh ragdres Spitzer:
https://astronomynow.com/2020/01/31/nasa-pulls-the-plug-on-spitzer-ending-trail-blazing-mission/
An steren Betelgeuse, re wrussa gwannhe y’n misyow diwettha re klerheas arta. Yn kres mis-Ebrel, yth yw ogas dh’y splannder usadow. Nebes steronydhyon a wra tybi bos an gwannheans kawsys gans doust gwrys gans an steren ow passya a-rygdhi.
 |
| Splannder Betelgeuse diworth AAVSO https://www.aavso.org/lcg |
 |
| Betelgeuse, gans pellweler VLT ha'n mayn SPHERE, mis-Kevardhu 2019. Imaj: ESO/M. Montargès et al. https://astronomynow.com/2020/03/08/cosmic-dust-up-may-best-explain-dimming-of-betelgeuse |
An komet ATLAS C/2019 Y4 o diskudhys 28ves mis-Kevardhu. An komet o war resegva a wra neshe dhe’n howl mar ogas ha’n planet Mergher orth diwedh mis-Me. Steronydhyon a dybas an komet ma a allsa bos gweladow gans dewlagas noeth an hav ma, mes ny vydh henna hwarvos wosa y dhe derri yn rannow yn mis diwettha.
An hanow ATLAS yw diworth an arhwithrans ATLAS, a wra usya pellwelerow robotek dhe hwithra wosa taklennow ogas dhe’n norvys a yll skwattya an nor. An hanow leun yw “Asteroid Terrestrial Impact Last Alert System”. Na wra an komet ma neshe ogas dhe’n norvys.
Kometys yw henwys wosa aga diskudhor, mes yn moyha fenowgh lemmyn yth yw hanow neb arhwithrans a-der hanow person.
Nebes steronydhyon re wrug skeusenn a wra diskwedhes nebes rannow a’n komet. Yn kettermyn an splannder gans an komet a wra dalleth lehe ha martesen an komet a wra dreylya dhe demmyn kyns drehedhes howlnesva yn mis-Me.
 |
| Komet C/2019 Y4 (ATLAS). Imaj: Tim Connolly, Plattsburgh, NY, USA. https://spaceweatherarchive.com/2020/04/07/comet-atlas-is-breaking-up |
 |
| https://spaceweatherarchive.com/2020/04/14/fragments-of-comet-atlas |
Yma komet arall diskudhys seulabrys, komet SWAN C/2020 F8. An hanow yw diworth hanow daffar war lester efanvos SOHO, an Solar and Heliospheric Observatory, a wra studhya an howl mes treweythyow diskudha kometys dre happ. Y hyll bos an komet ma gweladow an hav ma, martesen gans dewlagas noeth. http://astro.vanbuitenen.nl/comet/2020F8 Ev a wra neshe an howl dhe 27ves mis-Me.
An mirva LSST, an “Large Synoptic Survey Telescope” o henwys an blydhen ma a-wosa an steronydhes a vri Vera Rubin a verwis yn 2016. An mirva a vydh aswonnys avel “Vera C. Rubin Observatory”. Hi a studhyas rosellans galaksiow ha dre henna ri dustuni “mater tewl”, mater nag yw gweladow (yn gwir yw treusweladow yn le tewl) mes hwath gans effeyth gravedhek. An pellweler y honan yw gans desin nowydh tri gweder, ha gweder kynsa a 8.4 meter ha sevelys yw yn Chile. Y fydh gwel ledan dhodho, ha galladewder skeusenna oll a’n ebren pub tri nos. An arhwithrans ma a wra pesya deg blydhen, hag yn termyn ma gul 500 petabayt data.
An arhwithrans y honan yw lemmyn gelwys “Legacy Survey of Space and Time”, hag an pellweler an “Simonyi Survey Telescope” wosa Charles ha Lisa Simonyi a wrug ri arghans. Charles Simonyi a wrug oberi rag Microsoft, hag a wrug towlenna Microsoft Office.
 |
| An steronydhes Vera C. Rubin (1928-2016). Imaj: NSF’s Optical-Infrared Astronomy Research Laboratory/KPNO/AURA |
 |
| An pellweler, henwys an Mirva Vera C. Rubin. Imaj: VRO |
https://astronomynow.com/2020/01/08/trail-blazing-astronomer-vera-rubin-honoured-with-observatory-naming
https://www.vro.org
https://www.lsst.org
An planetik a wrug New Horizons treusnija yn 2019 yw henwys yn soedhogel avel Arrokoth yn le 2014 MU69 po Ultima Thule. An hanow yw ger a styr "ebrenn" yn yeth Powhatan, yeth pobel teythyek yn Virginia.
An lester efanvos BepiColombo, a wrug passya an norvys. Yth yw lester efanvos Europek ha Nihonek o lonchys yn 2018 ha a wra mos yn resegva a-dro dhe Vergher yn 2025. Kales yw dhe dhrehedhes Mergher drefenn an chanj uskittredh, hag BepiColombo a dhurya termyn hir ha gul treusnijansow an planetys owth usya aga gravedh. Ev a wra treusnija Gwener yn mis-Hedra ha mis-Est 2021 ha wosa hemma hwegh treusnijans Mergher kyns mos yn resegva Mergher yn mis-Kevardhu 2025.
 |
| https://astronomynow.com/2020/04/12/bepicolombo-flies-by-earth-completing-first-leg-of-journey-to-mercury |
 |
| Delinyans nij BepiColombo dres an norvys. Imaj: ESA |
https://astronomynow.com/2020/03/30/scientists-plan-for-bepicolombo-fly-by-despite-coronavirus-limitations
Yth o an wrandryell ragdres NASA Meurth 2020 henwys “Perseverance” ‘Dywysygneth’ yn Kernewek.
Kynth yw ober lentheys gans an virus kurungylgh, gans NASA yma ober war Meurth 2020 ow pesya y’n termyn ma. Res yw bos an lonch ynter 17ves mis-Gortheren ha 5ves mis-Est an bledhen ma, po delatys vydh rag dew vledhen dhe’n nessa spas lonch. Desin ‘dywysygneth’ yw ogas ha desin “Curiosity” ‘tronekter’ mes rosow ‘dywysygneth’ yw nebes dyffrans yn unn waytyans aga durya gwell. Rosow ‘Curiosity’ re veu damajys gans an karregi lymm Meurth.
 |
| An wandryell Perseverance. Imaj: NASA/JPL-Caltech |
 |
| Chanj desin an rosow ynter Curiosity ha Perseverance. Imaj: NASA/JPL-Caltech |
Byttegyns, “Curiosity” a wra hwath oberi ha seulabrys a yskynnas leder serth, ynklinys orth 31 degre.
 |
| Omskeusenn Curiosity (brosys warbarth diworth lies skeusenn) 26ves mis-Hwrevrer 2020 Imaj: NASA. Moy a kedhlow ha imaj ugh-digolm dhe'n URL: https://astronomynow.com/2020/03/23/curiosity-climbs-its-steepest-slope-so-far |
Yma lonch an lester efanvos ExoMars delatys bys dhe 2022. Kyns an kalettrow gans an virus kurungylgh, yth esa preder a-dro dhe’n parachutys, ha ny via possybl gorfenn an ober kyns an spas lonch 2020. Ytho, an lonch yw towlennys ynter mis-Est ha mis-Hedra 2022. An wrandryell, henwys “Rosalind Franklin” a wra hwithra dustuni bewnans yn termyn eus passyes war enep Meurth.
 |
| An wandryell ExoMars, henwys Rosalind Franklin |
https://astronomynow.com/2020/03/12/esa-roscosmos-delay-launch-of-exomars-2020-lander-to-late-2022
Soweth an tavenn toemmder tirell Insight war enep Meurth yw hwath stegys. Byttegyns, daffar arall war an direll yw sewenus hag a wra musuransow godhonieth.
 |
| Rann a'n tirell Insight gans an tavell, aswonnys avel "an godhor". |
https://astronomynow.com/2020/02/22/insight-lander-will-try-robotic-elbow-grease-to-help-stalled-heat-probe/
https://mars.nasa.gov/news/8612/mars-insight-lander-to-push-on-top-of-the-mole/?site=insight
https://mars.nasa.gov/news/8613/a-year-of-surprising-science-from-nasas-insight-mars-mission/?site=insight
keworrys wosa an podkast:
A bit of good news from #Mars: our new approach of using the robotic arm to push the mole appears to be working! The teams @NASAJPL/@DLR_en are excited to see the images and plan to continue this approach over the next few weeks. 💪 #SaveTheMole— NASA InSight (@NASAInSight) March 13, 2020
FAQ: https://t.co/wnhp7c1gPT pic.twitter.com/5wYyn7IwVo
Another short test has my self-hammering mole making gradual progress. Pressing down on the soil above has helped it dig a little further. We’ll do another of these moves soon, with @NASAJPL and @DLR_en keeping a close eye. #SaveTheMole pic.twitter.com/3s7DVMYJyU— NASA InSight (@NASAInSight) August 28, 2020
An gewer war Veurth hag usi an tirell Insight musura:
https://mars.nasa.gov/insight/weather/
Yn agan ebrenn, yma loer nowydh dhe’n 23a mis-Ebrel, kynsa kwartron 30ves mis-Ebrel, loer leun 7ves mis-Me, diwettha kwartron 14ves mis-Me, loer nowydh arta 22a mis-Me, ha kynsa kwartron 30ves mis-Me.
Yn gorthugher 25ves bys dhe 27ves, an loer gwarek a vydh yn keth rann an ebrenn ha’n planet Gwener, y’n howlsedhes.
An planetys Meurth, Sadorn ha Yow yw hwath gweladow kyns an bora. Y fydh an loer gansa ynter an 12ves ha’n 16ves mis-Me.
Yma dew gowas meteor, an Lyrids ha’n Eta Aquarids. An Lyrids yw an moyha a-dro dhe 21-22a mis-Ebrel, ha’n gwella termyn yw wosa hanternos. Yma a-dro dhe 10 dhe 15 meteor pub our, a wra mos diworth rann an ebrenn ogas dhe’n ranneves Lyra.
An kowas Eta Aquarid yw an moyha a-dro dhe 6ves mis-Me, hag an gwella termyn yw wosa hanternos keffrys. Yma semlant an meteors ma a dhos diworth sterenn y’n ranneves Aquarius. An kowas ma yw gwell yn hantergylgh soth, hag yma 20-40 meteor pub our. Yn hantergylgh north, yma a-dro dhe 10.
https://earthsky.org/space/why-more-eta-aquarid-meteors-in-southern-hemisphere
bys nessa prys,
Davydh Trethewey
Nebes moy a-dro dhe dhiwedh ragdres Spitzer:
https://astronomynow.com/2020/01/31/nasa-pulls-the-plug-on-spitzer-ending-trail-blazing-mission/