Ebron y'n Nos - mis-Kevardhu 2020

This is a transcript for the December 2020 'Ebron y'n Nos' piece I prepared for Radyo an Gernewegva, broadcast in #511.

An bledhen ma, yth esa an Gober Nobel Fisek ros rag ober yn kever tell du. Rynnys o ynter Syr Roger Penrose re dhiskwedhes bos tell du dargenys gans tybieth Einstein, ha Reinhard Genzel ha Andrea Ghez re wrug diskudha toll du gorvras yn kresen agan galaksi.

Yma Meurth orth y bellhe a'n norvys y'n termyn ma, wosa y enebieth yn mis-Hedra. Byttegyns, yma ev hwath y'n ebron y'n kynsa rann an nos ha hwath gans splannder bras. Yma an lester efanvos Meurth 2020 orth y viajya dhe Veurth gans an wandryell Diwysygneth hag ev a wra tira 18ves mis-Hwevrer 2021. Yma dew lester erell ow viajya dhe Veurth y'n termyn ma. Yma onan diworth an Emireythow Unys Arabek, henwys Hope (po Gwaytyans yn Kernewek) hag a wra resega a-dro dhe Veurth ha studhya y ayrgylgh yn arbennik, ha Tianwen-1 diworth China gans resegvell ha tirell.

Yma Yow ha Sadorn y'n ebron gorthugher a-varr yn ranneves Sagittarius, ogas an eyl ha'y gila. Dhe 21a mis-Kevardhu, ymons i yn ogas y'n ebron, diberthys gans saw 0.1 a degreow. Ny wra Yow ha Sadorn nesa yn ogas marnas pub ugens bledhen. erthygel a-dro dhe'n nesheans ogas Yow ha Sadorn

Yma an loor leun dhe'n 30ves mis-Du, diwettha kwartron 8ves mis-Kevardhu, loor nowydh dhe'n 14ves mis-Kevardhu, kynsa kwartron an 21a mis-Kevardhu ha loor leun arta dhe'n 30ves mis-Kevardhu.

Yma difyk an howl 14ves mis-Kevardhu. An difyk ma yw gweladow yn Amerika Dyghow, yn Chile hag Arghantina. Nyns yw pur bell an hyns difyk kowal a'n gwlas Kembrek yn Arghantina, yth yw an hyns dew kans kilometer dhe'n north a'n tre Port Madryn.

An lester efanvos OSIRIS-REx a sewenas yn y dowl dhe denna sampel a'n planetik Bennu dhe'n 20ves mis-Hedra.

An lester a wra gasa an planetik yn mis-Meurth 2021 ha dehweles dhe'n norvys gans an sampel. Ev a wra drehedhes an norvys yn mis-Gwynngala 2023.

Yma nowodhow bras yn kever an planet Gwener. Nebes steronydhyon a wrug diskudha gass yn ayrgylgh Gwener, fosfin, henn yw atom fosforos ha tri atom hidrojen. Ledyores an bagas a wrug hemma yw Professor Jane Greaves yn pennskol Kardydh. Dustuni an gass ma o kevys diworth dew pellweler radyo, an James Clerk Maxwell Telescope - pellweler ismillimeter yn Hawaii, ha'n Atacama Large Millimetre Array yn Chile. astronomynow.com/2020/09/14/possible-evidence-found-for-life-on-venus War an norvys, an unnsel fenten a fosfin yw bakteria anayrobek. Nyns yw fenten aswonnys dororiethel po kymygiethel anodho. Yma tybyans bos neb sort a vewnans yn kloudys Gwener, yth yw enep Gwener pur booth, mes yma nivel y'n ayrgylgh gans an keth tempredh ha'n norvys. Gwener yw gweladow yn est yn ebron bora kyns howldrevel y'n termyn ma.

Dowr re beu diskudhys war an loor. astronomynow.com/2020/10/26/adding-impetus-to-artemis-h2o-found-on-sunlit-surface-of-the-moon spaceflightnow.com/2020/10/26/water-molecules-detected-on-moons-sunlit-surface-adding-impetus-to-artemis Yth esa dowr diskudhys kyns yn kowdell skeusys ogas dhe'n aghel soth a'n loor, mes lemmyn dowr re beu diskudhys yn dor lorek yw yn-dann howlsplann. An mirva ayrek isrudh SOFIA (Stratospheric Observatory for Infrared Astronomy) a wrug spektra a'n ranndir kowdoll Clavius. An spektra ma a dhiskwedhas dustuni a dhowr kemmyskys yn dor. Yma towlenn gans NASA tira war an loor arta yn ragdres Artemis yn 2024, hag y'n termyn a dheu sevel savla hir-dermyn war enep an loor. Mar pia possybl kavos dowr a'n dor lorek y fydh les rag an dus a wra triga ena.

Stervarnoryon a wrug mos dhe'n Gorsav Spas Keswlasek dre lester efanvos SpaceX arta. spaceflightnow.com/2020/11/16/astronauts-ride-spacex-crew-capsule-in-landmark-launch-for-commercial-spaceflight Yth esa peswar stervarner y'n kapsul Crew Dragon o lonchys 15ves mis-Du yn y gynsa ragdres oberyansel wosa profyans gans dew stervarner yn mis-Me.

Possybl yw dhe weles imajys diworth pellwelerow, mes fordh arall kavos perthyans an kosmos yw dre sonheans. astronomynow.com/2020/09/26/listening-to-the-music-of-the-milky-way chandra.harvard.edu/photo/2020/sonify

Yma an son ma gwrys dre dreylya data a-dro dhe gresen agan galaksi diworth pellweler X-ray Chandra, pellweler Spitzer isrudh ha pellweler Hubble optek, yn son. Golow diworth taklennow dhe dopp an imaj yw klewys avel notennow pych ughella ha splannder an golow yw treylys dhe ughlder an son:

nebes styryans:

areth a-dro dhe sonheans: