Ebron y'n Nos - mis-Meurth 2021

This is a transcript for the March 2021 segment of 'Ebron y'n Nos' I prepared for Radyo an Gernewegva, broadcast in #526.

Dalleth gwenton yw an mis ma, ha Dy' Goel Dewi ha Dy' Goel Peran re dheuth. My a wayt bos kewer gwella y'n seson nowydh gans le a gommol ha glaw.

An lestri efanvos re sewenis yn aga thowlow dhe dhrehedhes Meurth. Yma an resegvellow Hope, ha Tianwen-1 yn resegva Meurth dell veu towlys, hag an huni gans NASA, Perseverance (Diwysygneth) re diras yn salow war eneb Meurth.

An nowodhow ma yw nowodhow da rag Kernow ynwedh. An savla loerell Goenhelghya re junyas an roesweyth savla a wra kesoberi gans ESA ha NASA. I a wrug usya onan an lestri, GHY-6 dhe reseva sinellow diworth Mars Express, resegvell Europek, ha'n lestri efanvos nowydh Hope, Tianwen-1 ha Percy. Hag yma meur a lestri efanvos ynterplanetek y'n termyn ma, res yw oll an lestri efanvos keskommunya gans an norvys. Res yw bos an degemmerell pur groghendanow, ha ledander an fros yw isel mars yw an lester gans pellder meur a'n norvys. Yma res kavoes degemmerellow oll a-dro dhe'n bys, drefenn ny yll tonnow radyo tremena dres an dor. Kales yw dhe gavoes termyn lowr war dhegemmerellow nerthek rag an niver bras lestri efanvos. Ytho, edhomm keworra moy anedha, ha Goenhelghya a wra aga junya.

An wandryell Percy a diras yn sewen dhe'n 18ves mis-Hwevrer. An wrandryell re wrug panorama a imajys a-dro dh'y savla tirans. Gwrewgh mos dhe mars.nasa.gov/mars2020 rag aga gweles.

An chif kameras war Percy a yll zoumya, yw henwys Mastcam-Z. Nag o zoum gans an kameras gans an wandryell Curiosity. Drefenn bos an dhew anedha an keth moghheans, possybl yw Percy dhe wul imajys stereo.

Yma mikrofon gans Percy ha son rekordys gans gwyns Meurth a yll bos klewys, kynth usi an ayrgylgh Meurth pur danow:

An tro-askell gans an wandryell a dreusvewas an tirans yn salow, mes ha my a wra skrifa hemma, na wrug bos diskargys a'n wandryell hwath.

Yma towlenn gans NASA ha Percy dhe dhurya dhe'n lyha unn bledhen Meurth (687 a dhydhyow an norvys) mes Curiosity a wra oberi hwath wosa tirans yn 2012, moy ages 3000 dydh meurthek (henwys "sol" gans NASA). Dydh Meurthek yw ogas ha'n keth hirder dydh an norvys, nag yw marnas dew ugens mynysenn hirra.

Meurth yw gweladow dhyn ni y'n ebrenn soth-west yn ranneves Taurus an mis ma.

NASA a wrug ystynna towlenn an lester efanvos Juno a wra resega a-dro dhe Yow ha studhya y ayrgylgh. Yma y dowlenn kynsa kowlwrys yn mis-Gortheren an bledhen ma, ha'n dowlenn ystynnys yw bys dhe 2025 mar kwra an lester durya. Y fydh chons y'n dowlenn ystynnys gul treus-nijansow an loerow Io, Europa ha Ganymede.

An mis ma, an loer a dhrehedhes diwettha kwartron an 6ves mis-Meurth, loer nowydh an 13ves, kynsa kwartron dhe'n 21a, loer leun an 28ves ha diwettha kwartron an 4a mis-Ebrel. An loer leun dhe'n 28ves yw 'gorloer', drefenn bos dornesva (perigee) an loer dhe'n 30ves mis-Meurth. Ytho, myns an loer dell gwelyn a vydh tamm moy ages yw usadow, mes nyns yw an difrans bras, drefenn bos resegva an loer ogas ha kylgh.

Yma hwath govynn "Eus planet pella y'n system howlyek dres Plouton". Nebes steronydhyon a wra tybi resegvaow taklennow yn Grogys Kuiper yw effeythys gans planet na veu gwelys hwath. Yth esa parameterow resgva an taklennow mirys dhe vos yn neb sort a bonni. An planet possybl, gelwys 'Planet Nine' a via gans pellder meur martesen milweyth an pellder ynter an howl ha'n norvys.

Paper gans M.Brown ha K. Batygin (2019). Kevin Napier a Bennskol Michigan re leveris an dustuni ragdho dhe wannhe wosa diskudhans moy a daklennow, mes Professor Mike Brown a CalTech a wra leverel yma hwath reson lowr dhe grysi bos planet eno.

Prof Mike Brown yw @plutokiller yn Twitter drefenn ev dhe dhiskudha an planet korr Eris a wrug dalleth argyans ynter steronydhyon a-dro dhe dhefinyans planet, ha Plouton a veu dasklassys avel planet korr yn 2006.

Res yw dhyn gortos moy a dhustuni, mar pia planet diskudhys, po na via.

Bys nessa prys

Davydh Trethewey